Ostroróg Mikołaj h. Nałęcz (1567–1612), kasztelan bełski, rotmistrz. Był synem Stanisława, kaszt. międzyrzeckiego (zob.), i Zofii z Tęczyńskich, młodszym bratem Jana, woj. poznańskiego (zob.). Osierocony w wieku niemowlęcym przez ojca, wychowywał się pod opieką matki, która bardzo dbała o wykształcenie synów. W l. 1573–7 opiekę pedagogiczną nad O-m i starszym jego bratem sprawował Piotr Artomius Krzesichleb. W r. 1578 O., wraz z bratem udał się pod opieką Jana Jonasa na studia zagraniczne. Od 27 V 1578 do 14 IV 1579 uczyli się w Altdorfie, następnie w Strasburgu, skąd w marcu 1581 wyjechali do Szwajcarii i po krótkim pobycie w Bazylei (u T. Zwingera) i w Zurychu (u R. Gualtera) zatrzymali się w Genewie, gdzie wkrótce nastąpiło rozstanie braci. O. pozostał w Genewie do początku maja 1582 i kształcił się pod kierunkiem T. Bezy i A. De la Fyae, zyskując uznanie jako zdolny uczeń i gorliwy zwolennik kalwinizmu. Losem jego interesowali się prawie wszyscy wybitni profesorowie i teologowie Genewy, Zurychu, Bazylei i Strasburga. O popularności i kontaktach O-a świadczą zarówno wpisy do jego imionnika, jak i dedykowane mu liczne utwory. Z Genewy O. wrócił do Altdorfu; w lipcu 1583 został wybrany na rektora tamtejszej akademii. W czerwcu 1584 udał się w podróż do Anglii, Francji i Włoch. W r. 1585 był ponownie w Genewie, skąd podążył do Strasburga, aby zobaczyć się z J. Sturmem.

Po powrocie do kraju osiadł O. w woj. bełskim. W wyniku działu majątkowego z r. 1588 przypadły mu bowiem dobra na Rusi Czerwonej po matce, przede wszystkim włość kryłowska. W r. 1590 był obecny w czasie sejmu w Warszawie. Pierwszy raz wystąpił na forum publicznym jako deputat szlachty bełskiej na pierwszy zjazd radomski (1591). W sierpniu i wrześniu 1589 gromił na Podolu Tatarów (wspominające o uczestnictwie O-a w tych zmaganiach źródła nie wymieniają jego imienia, nie mógł to być jednak Jan, bo wiemy, iż dopiero w końcu roku pojawił się na tym terenie). Tutaj, a może i w innych walkach zdobywał doświadczenie wojskowe. Jemu i Janowi Lipskiemu powierzyła w r. 1594 szlachta bełska funkcje rotmistrzów pospolitego ruszenia i oni to przywiedli Janowi Zamoyskiemu do obozu pod Laskowem 400 bełżan. W r. 1595 O. był podczas sejmu w Krakowie, skąd wraz z innymi dysydentami wystosował do współwyznawców pismo wzywające na synod generalny do Torunia. Synod lubelski (29 V 1595) wybrał go delegatem na ten zjazd, O. jednak do Torunia nie udał się, posłał w zastępstwie swego ministra. Od kiedy O., wychowany w luteranizmie, był kalwinem, nie wiemy. W późniejszych latach nie brał aktywniejszego udziału w życiu zborowym, do końca życia pozostał jednak kalwinistą i opiekował się ufundowaną przez siebie w r. 1593 szkołą kryłowska, którą zorganizował wg modelu Sturma.

O. pozostawał w dość bliskich stosunkach z Janem Zamoyskim. Prowadził w imieniu kanclerza układy z bardziej znacznymi jego kontrahentami, zaciągał też u niego pożyczki, m. in. w r. 1593 pożyczył 3 000 zł. W r. 1600 posłował na sejm z woj. bełskiego, następnie jako rotmistrz chorągwi husarskiej wziął udział w wyprawie Zamoyskiego do Mołdawii. W l. 1601–2 walczył w Inflantach. Jego dwieście koni licząca chorągiew husarska weszła do walki jako jeden z pierwszych oddziałów koronnych. Po podziale wojska 22 IX 1601 na większe jednostki taktyczne O. został dowódcą pułku składającego się z 4 chorągwi jazdy. W czasie tej wojny został – jak sam pisze – okaleczony; musiała to być poważna rana, gdyż w l.n. często żalił się w listach na powracające bóle. Król i stany nagrodziły zasłużonego żołnierza. Sejm 1601 r. pozwolił mu zbudować tamę na Bugu w Kryłowie. Dn. 26 II 1603 uzyskał przywilej na 3 wsie w ziemi lwowskiej. Podczas sejmu 1605 r. król nadał mu zamek Sączel; nadanie to potwierdził sejm 1607 r. Nie dostał O. natomiast starostwa kołomyjskiego, o które zabiegał w r. 1604. Po powrocie z Inflant O., już wówczas wdowiec po śmierci pierwszej żony Doroty Oborskiej, ożenił się (przed r. 1604) z Katarzyną Czemówną, córką Fabiana, woj. malborskiego (zob.). Ślub młodej pary uświetnił panegiryk D. Hilchena, wydrukowany w r. 1604 w Zamościu. W rokoszu sandomierskim O. nie brał aktywniejszego udziału. Był obecny tylko na zjeździe sandomierskim, gdzie wchodził w skład deputacji do opracowania artykułów zjazdu. Wybrany też został na posła do króla, jednak wymówił się z tej funkcji. W r. 1607 król powierzył mu urząd kasztelana bełskiego. Jako senator nie wykazywał O. większej aktywności, nie brał udziału w sejmach ani też w radach senatu.

O. należał do najbogatszych obywateli woj. bełskiego. Oprócz włości kryłowskiej, która już w r. 1578 składała się z 1 miasta i 13 wsi, był również właścicielem Katarynic, Całowca i Buczałów. Prawdopodobnie w jego władanie przeszedł też klucz nowosielski (10 wsi), stanowiący część starostwa chełmskiego, który w r. 1570 trzymała jego matka, kilka bowiem listów O-a z lat dziewięćdziesiątych pisanych było z Nowosiółek. W r. 1603 uzyskał Bakowce, Trybuchowce i Rzepichów (Repechów), leżące w ziemi lwowskiej, a w r. 1605 zamek Sączel. Trzymał też Łukowo (?), które w r. 1611 wymienił za zgodą króla z Adamem Żółkiewskim na Wiszniewo i Pobijowisko, królewszczyzny leżące w woj. bełskim. O. zmarł w r. 1612.

W małżeństwie z Dorotą Oborską nie miał dzieci. Z małżeństwa z Katarzyną Czemówną pozostawił córkę Annę, która wyszła za mąż za Stanisława Orzechowskiego, i syna Władysława (zmarłego bezpotomnie przed r. 1633), od r. 1609 ucznia gimnazjum gdańskiego, od r. 1611 studenta akademii w Herborn. Wdowa po O-u wyszła w r. 1612 ponownie za mąż za Jana Farensbacha.

Estreicher; Niesiecki; Uruski; Żychliński; – Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wr. 1969; Górski K., Wojna z wojewodą wołoskim Michałem w r. 1600-ym, „Ateneum” T. 4: 1892 s. 256–7; Herbst S., Wojna inflancka 1600–1602, W. 1938; Kot S., Le rayonnement de Strasbourg en Pologne à l’époque de l’humanisme, „Revue des Études Slaves” T. 27: 1951 s. 193–5; Merczyng H., Zbory i senatorowie protestantcy w dawnej Rzeczypospolitej, W. 1905 s. 59, 131; Strzelecki A., Udział i rola różnowierstwa w rokoszu Zebrzydowskiego, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1936 s. 160; Tworek S., Szkolnictwo kalwińskie w Małopolsce i jego związki z innymi ośrodkami w kraju i za granicą, L. 1966 s. 41, 179–80; Wotschke T., Stanislaus Ostrorog. Ein Schutzherr der grosspolnischen evangelischen Kirche, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f.d. Provinz Posen” R. 22: 1907 s. 100–9, 131; – Akta grodz. i ziem., X 190; Eglinus R., De predistinationis doctrina… ex Th. Bezae praelectionibus…, Genevae 1582; Heidenstein R., Dzieje Polski…, Pet. 1857 II 328, 412; Vol. leg., II (Pet. 1859) s. 397, 445–6; Žerela do istoriï Ukraïny-Rusy, L’v. 1903 VII 20–7; Źródła Dziej., XVIII 284; – AGAD: Metryka Kor. 148, 153 k. 262–263, Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 11094, Arch. Zamoyskich 223, 685, Depozyt wil. 38 s. 369, 420; B. Czart.: rkp. 2244 s. 32; B. Narod.: BOZ 1182 k. 47v., 52v., 62; B. Raczyńskiego: rkp. 46 k. 33–4; Zakł. PSB: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski XVI–XVII; – Informacje Sławomira Leitgebera.

Jan Dzięgielewski